گروه‌های متمرکز (Focus Group)
گروه کانونی جلسه‌ای گروهی برای گفتگوی هدایت‌شده با کاربران و ثبت نظرات آنهاست.
تصور کنید در یک کافه‌‌ای در حال نوشیدن قهوه‌تان هستید و گروهی از دانشجویان جوان را می‌بینید که درباره اپلیکیشن جدید دانشگاه حرف می‌زنند؛ یکی با هیجان از ویژگی‌های جدید اپلیکیشن تعریف می‌کند، دیگری گیج شده و می‌گوید نتوانسته از آن استفاده کند و نفر سوم پیشنهادی برای بهبود آن ارائه می‌دهد. این صحنه‌ای ساده اما ارزشمند از یک «گروه کانونی» است؛ روشی که در آن حرفهای واقعی کاربران شنیده می‌شود تا تصمیم‌های بهتری برای طراحی و بهبود محصولات گرفته شود.
گروه‌های کانونی چیست؟
گروه کانونی یک روش تحقیقاتی است که در آن چند نفر (معمولاً بین ۵ تا ۱۰ نفر) همراه با فردی به نام هدایت‌کننده جلسه، درباره تجربیات، نظرات و مشکلاتشان در رابطه با یک محصول یا خدمت بحث و گفتگو می‌کنند. در این روش، وظیفه هدایت‌کننده این است که بحث را روی موضوعات مشخص متمرکز نگه می‌دارد تا بتوان نظرات کاربران را در مورد آن موضوع خاص، به‌طور دقیق‌تر درک کرد. هدف از این روش، درک بهتر نیازها و دیدگاه‌های کاربران است.
انواع گروه‌های کانونی
گروه‌های کانونی در پژوهش‌های UX، به‌منظور ارزیابی کاربردپذیری و شناسایی فرصت‌های بهبود در بخش‌های خاص یک محصول یا ویژگی آن اجرا می‌شوند. بنابراین، برای جمع‌آوری داده‌های موردنیاز، باید تصمیم بگیرید که کدام نوع گروه کانونی برای تحقیق شما مناسب‌تر است: آنلاین یا حضوری.
-
گروه‌های کانونی آنلاین
گروه‌های کانونی آنلاین راحت‌تر و کم‌هزینه‌تر هستند، اما ممکن است برخی افراد نتوانند در آن‌ها شرکت کنند، مثلاً به دلیل اینترنت ضعیف، نداشتن سیستم مناسب یا آشنایی کم با ابزارهای دیجیتال. این مشکلات می‌توانند میزان مشارکت را کاهش دهند یا باعث شوند استفاده از ابزارهای آنلاین مانند نرم‌افزارهای ویدئوکنفرانس یا وایت‌بوردهای دیجیتال برای بعضی افراد دشوار باشد.
-
گروه‌های کانونی حضوری
گروه‌های کانونی حضوری فقط شامل افرادی می‌شوند که در فاصله‌ای منطقی برای رفت‌وآمد قرار دارند، به‌ویژه اگر هزینه سفر برای شرکت‌کنندگان در نظر گرفته نشده باشد. البته، با صرف هزینه می‌توان این محدودیت‌ها را برطرف کرد، اما این امر ممکن است هزینه‌های تیم را به‌شدت افزایش دهد.
از طرفی، در مواردی که تیم UX نیاز به بررسی تعامل کاربران با یک نمونه اولیه فیزیکی دارد، تنها گزینه ممکن برگزاری جلسه حضوری است. برای مثال:
اگر اولین نمونه آزمایشی عینک واقعیت مجازی (VR) را ساخته‌اید و می‌خواهید بررسی کنید کاربران چگونه با رابط کاربری آن تعامل دارند و از آن استفاده می‌کنند، باید تمام شرکت‌کنندگان را به‌صورت حضوری جمع کنید، زیرا امکان تست این دستگاه در خانه وجود ندارد.
محدودیت‌ها و مشکلات گروه‌های کانونی
گروه‌های کانونی دارای نقاط ضعفی هستند و اغلب به شکل نادرستی مورد استفاده قرار می‌گیرند. برخی از این محدودیت‌ها عبارت‌اند از:
۱. عدم ارائه اطلاعات دقیق از کاربردپذیری
در گروه‌های کانونی افراد فقط درباره چیزی که مشاهده می‌کنند یا به یاد می‌آورند نظر می‌دهند؛ بنابراین این روش به درستی نمی‌تواند اطلاعات دقیقی درباره رفتار واقعی کاربران هنگام استفاده از محصول ارائه کند. به همین دلیل، گروه‌های کانونی برای بررسی دقیق کاربردپذیری محصول مناسب نیستند و بهتر است از روش‌هایی مثل تست کاربردپذیری یا مطالعات میدانی استفاده شود.
۲. تفاوت بین گفتار و عمل واقعی کاربران
افراد همیشه دقیقاً همان رفتاری را که می‌گویند انجام نمی‌دهند. گوش دادن به نیازها و نظرات کاربران مهم و تاثیرگذار است (مخصوصاً برای شناسایی نیازهایشان)، اما همیشه آنچه کاربران پیشنهاد می‌کنند، بهترین راه‌حل برای نیازهایشان نیست.
۳. خطاهای مربوط به حافظه و سوگیری‌ها
حافظه انسان اغلب دچار خطا می‌شود و ممکن است به شکل درستی اتفاقات را به خاطر نیاورد. بعضی سوگیری‌های ذهنی می‌تواند روی کیفیت نظرات کاربران تاثیر منفی بگذارد:
-
- سوگیری منفی (Negativity Bias): افراد معمولاً خاطرات منفی را راحت‌تر به یاد می‌آورند و باعث می‌شوند بحث به سمت اتفاقات منفی گرایش پیدا کند.
- قانون اوج و پایان (Peak-end rule): افراد بیشتر روی خاطراتی تمرکز می‌کنند که قوی‌ترین یا جدیدترین هستند و ممکن است بخش‌های مهم دیگر تجربه‌شان نادیده گرفته شود.
- اثر تلقین (Priming): اگر یک نفر در جلسه درباره موضوع خاصی صحبت کند، بقیه اعضا ممکن است به‌شدت تحت تأثیر قرار گرفته و اهمیت بیش از حدی به آن موضوع بدهند.
۴. تأثیر منفی شخصیت‌های غالب در گروه
افرادی دارای شخصیت قوی و مسلط معمولاً کنترل بحث جلسه را به دست می‌گیرند و کمتر اجازه می‌دهند دیگران نظراتشان را بیان کنند. این موضوع باعث می‌شود که فقط نظرات افراد پرحرف و مسلط مطرح شود و بقیه دیدگاه‌ها کمتر بیان شده یا نادیده گرفته شوند.
به قول سارا گیبنز (Sarah Gibbons): یک جلسه گروه کانونی که ضعیف اجرا شود، راهی است برای اینکه به ۹ نفر پول بدهید ولی در نهایت فقط نظر ۳ نفر را بشنوید.
با توجه به این محدودیت‌ها، نباید از گروه کانونی در موقعیت‌های زیر استفاده کرد:
- ارزیابی میزان کاربردپذیری یک طرح (Usability)
- بررسی جریان‌های کاری (Workflow)
- تهیه‌ی لیستی از نیازهای طراحی
- سنجش تأثیر رابط کاربری بر احساسات کاربران
- ارزیابی میزان رضایت یا احساسات دیگر کاربران به‌صورت عددی و کمی
مزایای گروه‌های کانونی
با وجود محدودیت‌هایی که برای گروه‌های کانونی وجود دارد، همچنان دلایل قانع‌کننده‌ای برای استفاده از این روش وجود دارد:
-
کمک به یادآوری جزییات بیشتر
وقتی افراد با دیدگاه‌ها و اهداف مشابه کنار هم هستند، حرف‌ها و خاطره‌های یکدیگر را تکمیل می‌کنند. مثلاً در مصاحبه‌های انفرادی، ممکن است افراد به‌تنهایی نتوانند جزئیات دقیقی را به یاد بیاودرند، اما در گروه کانونی، شنیدن نظر دیگران باعث می‌شود تجربه‌های خود را دقیق‌تر به یاد بیاورند.
-
بهبود برنامه و زبان تحقیقات
گروه کانونی به محققان کمک می‌کند تا قبل از شروع تحقیقات اصلی مثل تست‌های کاربردپذیری، زبان و ساختار سؤالات خود را بهبود ببخشند و نزدیک‌تر به زبان واقعی کاربران بنویسند. به عبارت دیگر، گروه کانونی گاهی شبیه یک مطالعه آزمایشی اولیه است و می‌تواند باعث شود تحقیقات بعدی شما کاربر‌محور‌تر طراحی و اجرا شود.
-
صرفه‌جویی در زمان تحقیق
گروه‌های کانونی نسبت به مصاحبه‌های فردی زمان بسیار کمتری نیاز دارند. برای مثال، به‌جای ۹ تا ۱۲ ساعت مصاحبه با ۶ تا ۹ کاربر، می‌توانید در یک جلسه ۱ تا ۲ ساعت، دیدگاه تمام کاربران را هم‌زمان بشنوید. این موضوع به‌خصوص وقتی جلسات به‌شکل آنلاین برگزار شود بسیار مفید و کارآمد است.
-
بدست آوردن دیدگاه‌های عمیق و کیفی
اگر گروه کانونی درست و حرفهای برگزار شود، می‌تواند بینش‌های ارزشمند و عمیقی درباره کاربران ارائه دهد. برخلاف پرسشنامه‌ها که معمولاً محدود هستند، در گروه‌های کانونی هدایت‌کننده می‌تواند به‌راحتی بحث را به سمت موضوعات مهم و جالب‌تر برای کاربران هدایت کند و از این طریق، اطلاعات تازه و با ارزشی را کسب کند.
با توجه به این مزایا، بهترین موارد استفاده از گروه‌های کانونی عبارت‌اند از:
- تحقیقات اولیه برای ارزیابی میزان آشنایی یا علاقه کاربران به یک ایده و برداشت‌های اولیه آن‌ها
- شناخت مدل ذهنی و انتظارات کاربران
- کارگاه‌های مشترک برای خلق ایده‌ها با حضور کاربران هدف یا مشتریان اصلی
نحوه اجرای جلسه گروه‌های کانونی
برگزاری یک گروه کانونی برای پژوهش‌های تجربه کاربری شامل رویکردی ساختاریافته برای جمع‌آوری بینش‌های کیفی از شرکت‌کنندگان درباره یک محصول، خدمات یا رابط کاربری است. در ادامه، به مراحل مورد نیاز برای اجرای یک گروه کانونی در تحقیقات UX پرداختیم:
۱. تعیین اهداف تحقیق
اهداف و پرسش‌های تحقیق را تعیین کنید. چه جنبه‌های خاصی از تجربه کاربری را می‌خواهید بررسی کنید؟ همچنین، سوالات کلیدی تحقیق را تعیین کنید.
۲. جذب شرکت‌کنندگان
افرادی را که نماینده گروه کاربران هدف شما هستند شناسایی و جذب کنید. اطمینان حاصل کنید که گروه به‌اندازه کافی متنوع باشد تا دیدگاه‌های گوناگونی را پوشش دهد. گروه‌های کانونی معمولاً شامل ۶ تا ۱۰ نفر هستند.
۳. برنامه‌ریزی جلسه
یک برنامه جامع برای جلسه گروه کانونی تهیه کنید. این برنامه باید شامل موارد زیر باشد:
-
- ساختار و مدت زمان جلسه (معمولاً ۱ تا ۲ ساعت)
- فهرستی از سوالات باز و محرک‌های گفتگو برای هدایت بحث
- نمونه اولیه‌ای که شرکت‌کنندگان در طول جلسه با آن تعامل خواهند داشت
- نقش هدایت‌کننده جلسه و مشاهده کننده
- جزئیات مربوط به مکان، تاریخ و زمان جلسه
۴. انتخاب هدایت‌کننده جلسه
هدایت‌کننده نقش مهمی در هدایت بحث و حفظ تمرکز جلسه دارد. او باید مهارت کافی و لازم در تحقیقات UX، توانایی مدیریت گفتگو را داشته باشد و بتواند پویایی گروه را کنترل کند.
۵. اجرای جلسه کانونی
در روز جلسه، مراحل زیر را دنبال کنید:
-
- از شرکت‌کنندگان به گرمی استقبال کنید و فضایی راحت و بدون استرس ایجاد کنید.
- هدف جلسه و قوانین گفتگو را توضیح دهید.
- بحث را با سوالات باز مرتبط با اهداف تحقیق آغاز کنید.
- شرکت‌کنندگان را تشویق کنید تا آزادانه نظرات، تجربیات و دیدگاه‌های خود را بیان کنند.
- با پرسش‌های تکمیلی، مباحث را عمیق‌تر بررسی کنید.
- بحث را در مسیر تحقیق نگه دارید و زمان را مدیریت کنید.
- اطمینان حاصل کنید که تمام شرکت‌کنندگان فرصت صحبت دارند و اجازه ندهید یک نفر بحث را در اختیار بگیرد.
- نکات مهم را یادداشت کرده و جلسه را ضبط کنید (با رضایت شرکت‌کنندگان) تا برای بررسی‌های بعدی استفاده شوند.
۶. تحلیل داده‌ها
پس از اتمام جلسه، داده‌های جمع‌آوری‌شده را تجزیه و تحلیل کنید. این کار شامل بررسی فایل‌های صوتی، مرور یادداشت‌ها و شناسایی الگوها و بینش‌های کلیدی است.
۷. ترکیب یافته‌ها
یافته‌های گروه کانونی را با تیم تحقیقاتی بررسی کنید. نقاط ضعف کاربران، ترجیحات طراحی و سایر یافته‌های کلیدی را شناسایی کنید.
۸. گزارش و ارائه بینش‌ها
یک گزارش خلاصه از یافته‌های جلسه گروه کانونی تهیه کنید و آن را با تیم طراحی و توسعه به اشتراک بگذارید تا این بینش‌ها در فرآیند طراحی محصول به کار گرفته شوند.
۹. اصلاح و تکرار فرآیند
از بازخوردهای به‌دست‌آمده برای بهبود طراحی محصول استفاده کنید. در صورت نیاز، گروه‌های کانونی بیشتری برگزار کنید یا از روش‌های تحقیقاتی دیگر برای تایید و اصلاح یافته‌ها بهره ببرید.
۱۰. ملاحظات اخلاقی
اطمینان حاصل کنید که از شرکت‌کنندگان رضایت آگاهانه گرفته‌اید و حریم خصوصی آن‌ها حفظ می‌شود. هنگام انجام تحقیقات، اصول اخلاقی و قوانین مربوط به حفاظت از داده‌ها را رعایت کنید.
به خاطر داشته باشید که گروه‌های کانونی تنها بخشی از یک استراتژی جامع در تحقیقات UX هستند. ترکیب بینش‌های حاصل از گروه‌های کانونی با سایر روش‌های تحقیقاتی، مانند تست کاربردپذیری، نظرسنجی‌ها و تحلیل داده‌ها، می‌تواند دیدگاه جامع‌تری از تجربه کاربری ارائه دهد و منجر به طراحی‌های کاربرمحور شود.
جذب شرکت‌کنندگان برای گروه کانونی
مانند سایر روش‌های تحقیقاتی، از جمله مصاحبه‌های کاربری، اولین گام در جذب شرکت‌کنندگان، شناسایی افرادی است که می‌توانند پاسخ‌های مناسبی در اختیار هدایت‌کننده جلسه قرار دهند:
چه افرادی می‌توانند اطلاعات ارزشمندی برای تحقیق ارائه دهند؟
اگر مخاطبان هدف محصول را از قبل مشخص کرده‌اید، می‌توانید شرکت‌کنندگان را بر اساس این گروه انتخاب کنید. اما اگر در مراحل اولیه توسعه محصول هستید، بهتر است در انتخاب افراد تنوع بیشتری در نظر بگیرید.
برای مثال، اگر موضوع تحقیق درباره کفش‌های ورزشی باشد، گروه کانونی می‌تواند شامل طیف گسترده‌ای از افراد باشد، زیرا افراد مختلف از این نوع کفش‌ها استفاده می‌کنند. اما در مورد گیره کراوات یا دکمه سرآستین، شرکت‌کنندگان احتمالاً از یک گروه خاص خواهند بود. در هر صورت، لازم است که افراد حاضر در گروه کانونی وجه اشتراکی داشته باشند تا گفتگوهای انجام‌شده، اطلاعات مفید و کاربردی در اختیار شما بگذارند.
نکات کلیدی در انتخاب شرکت‌کنندگان مناسب
- ملاک‌های انتخاب را با دقت بررسی کنید: معیارهایی مانند جنسیت، درآمد، سطح تحصیلات یا نژاد در بیشتر موارد می‌توانند بر تجربه افراد اثر بگذارند، اما به‌طور مستقیم مانعی برای پاسخ آن‌ها به سؤالات تحقیق نخواهند بود.
- در صورت نیاز، به بررسی تفاوت تجربه‌ها در گروه‌های مختلف، می‌توانید اطلاعات دموگرافیک را جمع‌آوری کنید، اما نباید تنها بر اساس این داده‌ها شرکت‌کنندگان را انتخاب کنید.
روش‌های جایگزین برای تنوع در بحث
علاوه بر پرسش و پاسخ مستقیم، می‌توان از روش‌های زیر نیز برای استخراج داده‌های مفید استفاده کرد:
- انتخاب بین گزینه‌های مختلف
- فهرست‌سازی
- تکمیل جملات ناقص
- طراحی تصویر
- بازی‌های نقش‌آفرینی
- دسته‌بندی کارت‌ها (Card Sorting)
نکات مهم برای یادداشت‌برداری مؤثر در جلسات گروه کانونی
از آنجا که ضبط و مرور جلسات گروه کانونی زمان‌بر است، بهتر است در طول جلسه یک نفر مشاهده‌کننده حضور داشته باشد تا تحلیل داده‌ها راحت‌تر شود. مشاهده‌کننده می‌تواند اطلاعات کلیدی را یادداشت کند تا شما بتوانید بر هدایت بحث متمرکز شوید. نکات مهم در یادداشت‌برداری شامل موارد زیر است:
- مشخص کردن محل نشستن شرکت‌کنندگان: مشخص کنید که هر فرد در جلسه کجا نشسته است تا در هنگام تحلیل، بتوانید گفته‌های هر نفر را به‌درستی تشخیص دهید.
- ثبت مشاهدات مربوط به زبان بدن و پویایی گروهی: برخی اطلاعات مهم مانند واکنش‌های غیرکلامی، تغییر لحن، یا تاثیرپذیری افراد از یکدیگر در متن پیاده‌سازی‌شده دیده نمی‌شوند، اما در تحلیل داده‌ها اهمیت زیادی دارند.
- یادداشت‌برداری از نکات کلیدی و موضوعات مهم: در هر مرحله از بحث، نکات و ایده‌هایی که تکرار شده‌اند را ثبت کنید تا در پایان جلسه، الگوهای کلی راحت‌تر شناسایی شوند.
- برچسب‌گذاری (Tagging) و دسته‌بندی یادداشت‌ها: در حین جلسه، تلاش کنید پاسخ‌های مرتبط را در دسته‌بندی‌های مشخص قرار دهید. این کار باعث می‌شود که در مرحله تحلیل، پیدا کردن الگوهای رفتاری و فکری کاربران سریع‌تر انجام شود.
- ثبت نقل‌قول‌های مهم و زمان آن‌ها: جملات کلیدی شرکت‌کنندگان را همراه با نام گوینده و زمان دقیق آن در جلسه ثبت کنید. این کار کمک می‌کند تا در صورت نیاز، به‌راحتی بتوانید آن بخش از ویدیو یا فایل صوتی جلسه را پیدا کنید.
با رعایت این نکات، فرآیند تحلیل داده‌های گروه کانونی بسیار ساده‌تر و دقیق‌تر خواهد شد و می‌توان بینش‌های ارزشمندی از جلسه به دست آورد.
تحلیل داده‌های گروه کانونی
بهترین زمان برای تحلیل داده‌های یک گروه کانونی، بلافاصله پس از پایان جلسه است، زمانی که اطلاعات هنوز در ذهن زنده هستند.
- صحبت‌های شرکت‌کنندگان را از روی فایل صوتی بنویسید تا بعداً راحت‌تر بتوانید آن را بررسی و تحلیل کنید.
- یک گزارش کوتاه از نکات کلیدی هر جلسه، بلافاصله پس از پایان آن آماده کنید.
- بعد از برگزاری تمام جلسات، یک تحلیل کلی انجام دهید تا الگوهای مشترک، تفاوت‌ها و نکات مهم بین گروه‌ها مشخص شود.
نکات مهم در تحلیل داده‌ها
- بررسی کلمات و نحوه بیان آن‌ها: آیا معنی خاصی دارند؟ آیا بین شرکت‌کنندگان شباهتی دیده می‌شود؟
- بررسی دلیل هر پاسخ: چه چیزی باعث شد که فرد این پاسخ را بدهد؟
- بررسی ثبات در پاسخ‌ها: آیا فرد نظرش را در طول جلسه تغییر داده؟ آیا تحت تاثیر دیگران بوده؟
- بررسی میزان مشارکت: آیا کسی گفتگو را در دست گرفته؟ کدام نظرات بیشتر یا کمتر مطرح شده‌اند؟
- بررسی شدت احساسات: آیا موضوعی وجود داشته که واکنش‌های قوی (مثل هیجان، عصبانیت یا شادی) ایجاد کند؟
- بررسی میزان جزئیات پاسخ‌ها: آیا افراد جواب‌های کلی داده‌اند یا توضیحات دقیق‌تری ارائه کرده‌اند؟
نتیجه‌گیری
گروه کانونی ابزاری مفید برای پژوهش‌های کاربری است. این روش کمک می‌کند تا نگرش‌ها، ادراکات و نحوه بیان کاربران درباره یک موضوع خاص را کشف و درک کنید. این روش بیشتر در مراحل ابتدایی پژوهش کاربرد دارد؛ زمانی که نیاز به درک مدل ذهنی کاربران، شفاف‌سازی سوالات تحقیق و بررسی واکنش‌های اولیه به یک محصول یا ایده وجود دارد. هرچند برای ارزیابی رفتار واقعی کاربران یا سنجش کاربردپذیری، روش‌هایی مانند تست‌های کاربردپذیری و مطالعات میدانی مناسب‌تر هستند. ترکیب گروه‌های کانونی با روش‌هایی مثل مصاحبه‌های عمیق یا تست‌های رفتاری، به دست‌آوردن بینشی غنی‌تر و قابل‌اعتمادتر را ممکن می‌کند.
در نهایت، انتخاب روش مناسب در زمان مناسب، کلید فهم دقیق‌تر تجربه‌ی کاربر است؛ و گروه‌های کانونی یکی از ابزارهای مهم در این مسیر به شمار می‌روند.
دیدگاه کاربران